Ở Thủ Dầu Một hiện có một con đường mang tên "Xóm Guốc". Con đường tuy không dài nhưng tên của nó đã ghi dấu cho một nghề thủ công truyền thống từng một thời huy hoàng, nức tiếng tại Thủ Dầu Một, đó là nghề làm guốc mộc. Làm guốc mộc là một trong các thể loại của nghệ thuật điêu khắc gỗ. Những đôi guốc xinh xắn là sản phẩm nghệ thuật không chỉ thể hiện sự tỉ mỉ, khéo léo, trình độ mỹ thuật, tay nghề của nghệ nhân mà còn có tâm hồn gửi gắm vào trong đó. 

Nghề làm guốc mộc xưa theo lối cha truyền con nối, chồng truyền cho vợ, anh chị em trong nhà truyền nghề cho nhau. Từ một hai nhà làm guốc ban đầu, cứ thế theo thời gian cho ra đời hàng chục gia đình làm guốc mộc, tạo thành làng nghề làm guốc mộc nổi tiếng của Bình Dương: Làng Bình Nhâm (nay thuộc TP. Thuận An) và làng Phú Văn (nay thuộc TP. Thủ Dầu Một). Vùng đất Bình Dương xưa với khí hậu nhiệt đới ẩm gió mùa và với diện tích rừng khá rộng với sự đa dạng và phong phú về chủng loại, có nhiều loại gỗ quý như căm xe, sao, trắc, gõ đỏ, cẩm lai, giáng hương. Đó cũng là nguồn nguyên liệu dồi dào tạo điều kiện cho nghề điêu khắc gỗ nói chung và nghề làm guốc mộc nói riêng ra đời và phát triển.

Làng nghề guốc mộc ở Bình Dương ra đời tương đối trễ hơn các làng nghề thủ công khác (chỉ cách nay khoảng một trăm năm). Lái Thiêu là vùng phát triển khá sớm của Bình Dương, hội đủ các yếu tố như nguyên liệu gỗ làm guốc (cây săng máu, cây gòn, cây dong, …), thợ giỏi, hình thành đô thị sớm buôn bán tấp nập, giao thông thuận tiện… điều này lý giải tại sao nghề làm guốc mộc tập trung ở Lái Thiêu và xuất hiện những làng nghề làm guốc ở vùng Bình Nhâm (Lái Thiêu xưa) sau đó phát triển nhanh chóng lan rộng sang các vùng lân cận như Bà Lụa, Phú Văn (nay thuộc TP. Thủ Dầu Một).

Làm guốc mộc đòi hỏi nhiều kỹ thuật và công đoạn. Đầu tiên là phải chọn những loại gỗ phù hợp, vừa nhẹ vừa trắng đẹp. Loại gỗ thường được chọn làm guốc là cây săng máu nhưng theo thời gian, cây săng máu không còn nhiều, bắt buộc nghệ nhân phải chọn lựa những cây khác có sẵn trong vùng và cũng tùy vào đối tượng mang guốc mà chọn loại gỗ khác nhau như sến, xoan, cẩm lai, giáng hương... cho đến các loại gỗ không phải là gỗ quý như mít, điều, dong, gòn,... Công đoạn kế tiếp là tạo hình thân guốc. Gỗ đưa về được cắt ngắn, thời nay thì có các công cụ máy móc như cưa, khoan... còn ngày xưa chủ yếu là sử dụng bằng tay. Các khúc gỗ qua bàn tay khéo léo của nghệ nhân đã nhanh chóng trở thành hình dạng đế guốc với khâu lộng mạch, tiếp đến các nghệ nhân sẽ vẽ và cưa theo hình dạng chiếc guốc, sau khi có thành phẩm là phôi đế, nghệ nhân sẽ vẽ lên mặt phôi gọi là lộng kiên bo tròn các đầu mặt phôi. Sau đó các mặt phôi được đưa qua công đoạn mài cho nhẵn - đây là một công đoạn khá khó trong chuỗi sản xuất.  Xong công đoạn trên là đến việc sơn đế guốc tùy theo yêu cầu của khách hàng, các đôi guốc truyền thống xưa sẽ không sơn. Guốc sau khi sơn xong hai lần là đến công đoạn đóng quai guốc bằng đinh. Guốc mộc gồm nhiều loại như: guốc mộc nguyên, guốc mộc sơn, guốc mộc vẽ, khắc hoa văn... Hiện nay, nghề guốc được kết hợp với nhiều nghề thủ công khác như vẽ sơn mài, thêu tay, kết cườm, cẩn xà cừ tạo thành những đôi guốc có giá trị và tính thẩm mỹ cao.

Guốc mộc là hình ảnh quen thuộc của người Việt Nam từ hàng trăm năm qua. Guốc mộc được sử dụng với nhiều tầng lớp trong xã hội từ các phú ông, thầy đồ đến các cô thôn nữ hay các nữ sinh với những tà áo dài... Guốc mộc với họa tiết chủ yếu là cây tre, hình ảnh phong cảnh của đất nước Việt Nam… góp phần giới thiệu văn hóa Việt Nam với đại chúng và các nước trên thế giới. Guốc mộc còn là phụ kiện quan trọng phối hợp với trang phục đặc biệt là áo dài trong các loại hình nghệ thuật như phim ảnh, sân khấu, kịch nghệ, hội họa. 

Sau nhiều thăng trầm, từ năm 1975 đến năm 2000 nghề guốc mộc lại phát triển cực thịnh. Giai đoạn đất nước còn gặp nhiều khó khăn, dép nhựa, giày Tây... là món hàng xa xỉ, guốc mộc trở thành vật dụng không thể thiếu trong mỗi gia đình Việt Nam. Thậm chí đầu những năm 1990, guốc mộc còn xuất khẩu sang các nước châu Âu, Nhật Bản, Đài Loan... thu về cho tỉnh nhà hàng triệu USD. Nghề làm guốc mộc trong giai đoạn khoảng chục năm trở lại đây là khó khăn hơn cả, khi các mặt hàng giày dép trong nước và ngoại nhập đa dạng về chủng loại, chất liệu nhẹ, bền, tiện dụng... xuất hiện thì guốc mộc phải chịu sự cạnh tranh dữ dội về mọi mặt. Thị trường guốc mộc bị thu hẹp, người dân cũng không còn ưa chuộng mặt hàng này nữa. Hiện nay làng nghề làm guốc đã không còn, chỉ còn vài gia đình còn sự nhiệt huyết, quyết tâm giữ nghề thì sản xuất nhỏ lẻ với muôn vàn khó khăn. Để giải quyết khó khăn trong thời điểm hiện tại thì cần sự quan tâm của nhiều ban ngành, trước mắt phải tìm đầu ra cho guốc mộc, đẩy mạnh kích cầu thị trường trong nước cũng như tìm đơn đặt hàng của thị trường ngoài nước. Khôi phục được làng nghề guốc mộc không chỉ tạo điều kiện phát huy tiềm năng kinh tế địa phương, tạo việc làm cho người lao động, mà còn góp phần bảo tồn những giá trị văn hóa của Bình Dương. Bên cạnh đó, nếu biết đầu tư khai thác, làng nghề guốc mộc sẽ là một trong những địa điểm du lịch làng nghề thú vị của du khách khi đến Bình Dương.

PXTDL - Huỳnh Trần Huy