Giỗ Tổ Hùng Vương là một ngày lễ truyền thống của Việt Nam để tưởng nhớ và tri ân công lao các Vua Hùng, những người đã có công sáng lập và xây dựng nền tảng ban đầu cho đất nước Việt Nam hiện tại. Lễ giỗ được tổ chức hàng năm vào mùng 10/3 âm lịch tại những địa điểm thờ cúng Hùng Vương trên khắp cả nước và đặc biệt nhất là tại Đền Hùng ở Phú Thọ. Ngày 10/3 âm lịch mỗi năm đã không còn quá xa lạ với mỗi người dân Việt Nam khi hầu như ai cũng đều đã nghe và biết được những câu ca dao sau:

“Dù ai đi ngược về xuôi

Nhớ ngày Giỗ Tổ mồng mười tháng ba

Khắp miền truyền mãi câu ca

Nước non vẫn nước non nhà ngàn năm”

Những câu ca dao đậm đà tình nghĩa ấy đã đi vào lòng mỗi người dân Việt Nam từ thế hệ này sang thế hệ khác, là một lời nhắc nhở cả con cháu mai sau phải biết và phải luôn nhớ về cội nguồn dân tộc.

     Theo truyền thuyết, Tổ Phụ Lạc Long Quân lấy Tổ Mẫu Âu Cơ sinh ra bọc trăm trứng nở thành 100 người con. Sau thì 50 con theo Cha xuống biển, 50 con theo Mẹ lên núi và người con cả được truyền ngôi lấy hiệu là Hùng Vương thứ I. Tương truyền, Hùng Vương thứ I lên ngôi vào năm 2524 TCN, đặt quốc hiệu là Văn Lang, chia nước làm 15 bộ, truyền được tất cả là 18 đời cho đến năm 258 TCN thì bị Thục Phán (An Dương Vương) của tộc Âu Việt đánh bại và thôn tính. Văn Lang bị sáp nhập vào nước Âu Lạc.

     Nói về lịch sử ra đời của ngày Giỗ Tổ Hùng Vương thì trước mắt cần phải khẳng định là việc thờ cúng Hùng Vương đã có mặt từ rất lâu trong đời sống văn hóa của người dân Việt Nam. Theo Ngọc phả Hùng Vương chép thời Hồng Đức hậu Lê thì từ thời nhà Tiền Lê, nhà Lý, nhà Trần rồi đến Hậu Lê các vua và nhân dân địa phương đều đến lễ bái các vua Hùng. Từ thời xưa, các triều đại quân chủ và phong kiến Việt Nam đã quản lý Đền Hùng theo cách giao thẳng cho dân sở tại trông nom, sửa chữa, cúng bái, tổ chức ngày giỗ Hùng Vương thứ 18 vào ngày 11 tháng 3 âm lịch; đổi lại dân địa phương được triều đình miễn cho những khoản thuế ruộng cùng sưu dịch và sung vào lính

     Đến đời nhà Nguyễn vào năm Khải Định thứ 2 (1917), Tuần phủ Phú Thọ Lê Trung Ngọc đã trình bộ Lễ định ngày 10 tháng 3 âm lịch hàng năm làm ngày Quốc tế (Quốc lễ, Quốc giỗ). Điều này được tấm bia Hùng Vương từ khảo do Tham tri Bùi Ngọc Hoàn, Tuần phủ tỉnh Phú Thọ, lập năm Bảo Đại thứ 15 (1940) cũng đang đặt ở Đền Thượng trên núi Hùng, xác nhận: “Trước đây, ngày Quốc tế lấy vào mùa thu làm định kỳ. Đến năm Khải Định thứ hai (năm 1917), Tuần phủ Phú Thọ là Lê Trung Ngọc có công văn xin bộ Lễ ấn định ngày mồng Mười tháng Ba hằng năm làm ngày Quốc tế, tức trước ngày giỗ tổ Hùng Vương đời thứ 18 một ngày. Còn ngày giỗ (11 tháng Ba) do dân sở tại làm lễ”. Kể từ đây, ngày Giỗ Tổ Hùng Vương ngày 10 tháng 3 âm lịch hàng năm được chính thức hóa bằng luật pháp. Ngày 10/3 âm lịch từ đó được dùng cho lễ Giỗ Tổ Hùng Vương trên toàn quốc cho đến khi chế độ phong kiến kết thúc. Về sau dù trải qua nhiều thăng trầm, biến động chính trị trong cả nước nhưng ngày Giỗ Tổ Hùng Vương vẫn luôn được xem là một ngày lễ quan trọng của đất nước.

      Sau Cách mạng tháng Tám 1945, Đảng và Nhà nước rất quan tâm tới Đền Hùng, Chủ tịch Hồ Chí Minh và các đồng chí lãnh đạo Đảng, Nhà nước đều đã về thăm viếng tại đây. Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng đã ký Sắc lệnh của Chủ Tịch nước số 22/SL - CTN ngày 18 tháng 2 năm 1946 cho công chức nghỉ ngày 10 tháng 3 âm lịch hàng năm để tham gia tổ chức các hoạt động Giỗ Tổ Hùng Vương - hướng về cội nguồn dân tộc. Trong ngày Giỗ Tổ năm 1946, cụ Huỳnh Thúc Kháng - Quyền Chủ tịch nước đã dâng một tấm bản đồ Tổ quốc Việt Nam và một thanh gươm quý nhằm cáo với Tổ tiên về đất nước bị xâm lăng và cầu mong Tổ tiên phù hộ cho quốc thái dân an, thiên hạ thái bình cùng nhau đoàn kết, đánh tan giặc xâm lược, bảo vệ toàn vẹn lãnh thổ của đất nước. Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng đã có hai lần về thăm Đền Hùng (19/9/1954 và 19/8/1962) và để lại một câu nói bất hủ: “Các Vua Hùng đã có công dựng nước - Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước”. Người còn nhắc: “Phải chú ý bảo vệ, trồng thêm hoa, thêm cây cối để Đền Hùng ngày càng trang nghiêm và đẹp đẽ, thành công viên lịch sử cho con cháu sau này đến tham quan”.

     Chính quyền Việt Nam Cộng hòa ở miền Nam Việt Nam cũng công nhận Giỗ Tổ Hùng Vương là ngày nghỉ lễ chính thức cho đến năm 1975.

     Ngày 6/1/2001, Chính phủ nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam ban hành Nghị định số 82/2001/NĐ-CP quy định về quy mô, nghi lễ tổ chức giỗ Tổ Hùng Vương và lễ hội Đền Hùng hàng năm. Cụ thể như sau:

 + “Năm chẵn” là số năm kỷ niệm có chữ số cuối cùng là “0”; Bộ Văn hoá - Thông tin và Ủy ban Nhân dân tỉnh Phú Thọ tổ chức Lễ hội; mời đại diện lãnh đạo Đảng, Nhà nước, Quốc hội, Chính phủ, Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể dự Lễ dâng hương.

+ “Năm tròn” là số năm kỷ niệm có chữ số cuối cùng là “5”; Ủy ban Nhân dân tỉnh Phú Thọ tổ chức lễ hội; mời đại diện lãnh đạo Đảng, Nhà nước, Quốc hội, Chính phủ, Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể dự Lễ dâng hương.

+ “Năm lẻ” là số năm kỷ niệm có các chữ số cuối cùng còn lại. Ủy ban Nhân dân tỉnh Phú Thọ tổ chức lễ hội; mời lãnh đạo Bộ Văn hoá - Thông tin dự lễ dâng hương và tổ chức các hoạt động trong lễ hội.

    Ngày 02/4/2007, Quốc hội nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã phê chuẩn sửa đổi, bổ sung Điều 73 của Luật Lao động cho người lao động được nghỉ làm việc, hưởng nguyên lương ngày Giỗ Tổ Hùng Vương (10/3 âm lịch).

     Trong hồ sơ đề trình UNESCO công nhận “Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương” là di sản văn hoá thế giới đã nêu rõ giá trị của di sản là thể hiện lòng tôn kính đối với tổ tiên, theo tinh thần “Uống nước nhớ nguồn” của dân tộc Việt Nam. Theo đánh giá của các chuyên gia UNESCO, “Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương” đã đáp ứng được tiêu chí quan trọng nhất trong 5 tiêu chí, đó là, di sản có giá trị nổi bật mang tính toàn cầu, khích lệ ý thức chung của mọi dân tộc trong việc thúc đẩy giá trị đó. Vì vậy, ngày 6/12/2012, UNESCO đã chính thức công nhận “Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ” là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Ngày 14/4/2019, tức 10/3 âm lịch của năm Kỷ Hợi, trang chủ Google cũng thay đổi giao diện để tôn vinh ngày Giỗ tổ Hùng Vương truyền thống của Việt Nam. Đây cũng là lần đầu tiên Google thiết kế Doodle nhằm tôn vinh ngày lễ truyền thống quốc gia của Việt Nam.

     Nhìn chung, Giỗ Tổ Hùng Vương là một ngày lễ quan trọng và mang nhiều ý nghĩa với dân tộc, đất nước Việt Nam. Giỗ Tổ Hùng Vương góp phần gắn kết cộng đồng người Việt trong và ngoài nước, nhắc nhở thế hệ trẻ về trách nhiệm bảo tồn và phát huy di sản văn hóa. Việc tổ chức lễ Giỗ Tổ Hùng Vương không chỉ là một hành động tưởng niệm mà còn khẳng định lòng biết ơn đối với các bậc tiền nhân, từ đó góp phần nuôi dưỡng niềm tự hào dân tộc, khơi dậy tình yêu quê hương đất nước trong mỗi con người, thể hiện tinh thần, đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”. Giỗ Tổ Hùng Vương còn mang ý nghĩa ngoại giao văn hóa khi lễ giỗ thu hút được sự quan tâm của bạn bè quốc tế, mở ra cơ hội giao lưu, quảng bá hình ảnh Việt Nam.

TTXTDL - Huỳnh Trần Huy tổng hợp