Bình Dương là một trong những tỉnh có tuyến đường sắt Bắc – Nam đi qua. Độ dài của tuyến đường sắt Bắc Nam chỉ khoảng 7 km nhưng có tới hai nhà ga là ga Sóng Thần và ga Dĩ An. Ga Dĩ An là ga hành khách duy nhất của tỉnh Bình Dương và đã có lịch sử lâu đời. Từ ga Dĩ An có một đường nhánh để đi vào nhà máy xe lửa Dĩ An. Nhà máy xe lửa Dĩ An có tên gọi chính thức trên văn thư hành chính là “Grand Atelier des Chemins de Fer de Dĩ An” (cơ xưởng lớn của ngành đường sắt tại Dĩ An). Dân địa phương và công nhân của nhà máy quen gọi là cơ xưởng hỏa xa Dĩ An, hay Đề pô (Dépôt) xe lửa Dĩ An - nơi ghi dấu nhiều sự kiện lịch sử cùng với sự hình thành, phát triển của giai cấp công nhân và cũng là nơi ra đời chi bộ Đảng đầu tiên của tỉnh Bình Dương và cả Nam Bộ.

Theo tư liệu của Bộ Giao thông - Vận tải Liên hiệp Đường sắt Việt Nam, vào đầu thế kỷ 20, khi thực dân Pháp bắt đầu mở tuyến đường sắt Bắc - Nam, họ tiến hành xây dựng các nhà máy xe lửa. Ở miền Bắc có Nhà máy xe lửa Gia Lâm phục vụ cho việc bảo trì, sửa chữa đầu máy, toa xe cho tuyến đường sắt Hà Nội - Hải Phòng, Hà Nội - Lào Cai - Vân Nam. Ở Vinh có Nhà máy xe lửa Trường Thi phục vụ cho tuyến đường sắt Hà Nội - Nam Định - Vinh. Ở miền Nam có Nhà máy xe lửa Dĩ An phục vụ cho việc bảo trì và sửa chữa các đoàn tàu thuộc tuyến đường sắt Sài Gòn - Biên Hòa - Nha Trang, Sài Gòn - Lộc Ninh, Sài Gòn - Mỹ Tho, Tháp Chàm - Đà Lạt.

Tổng diện tích khu làm việc của nhà máy xe lửa Dĩ An là khoảng 4.000m², thuộc xã An Bình (lúc đó còn là quận Thủ Đức - Gia Định). Ngày nay, nhà máy xe lửa Dĩ An có địa chỉ ở đường Lý Thường Kiệt, phường Dĩ An, thành phố Dĩ An, tỉnh Bình Dương. Nhà máy xe lửa Dĩ An được bắt đầu xây dựng vào khoảng năm 1902 và chính thức đi vào hoạt động từ năm 1912. Trong khoảng 10 năm xây dựng đã có không ít người lao động phải đổ mồ hôi công sức vì đồng tiền bát gạo, vì cuộc sống quá cơ hàn họ buộc phải chấp nhận việc lao động nặng nhọc, khổ sai và họ cũng mong mỏi sau khi nhà máy hoàn thành thì họ sẽ được nhận vào làm việc trong nhà máy. Nhìn chung so với tầng lớp bần, cố nông lúc bấy giờ thì công nhân ở nhà máy có mức lương ổn định hơn một chút thế nhưng những đồng lương ấy vẫn rất rẻ mạt, đời sống của công nhân Nhà máy xe lửa Dĩ An cũng rất khổ cực, bị bóc lột nặng nề, vắt kiệt sức lao động và trí óc, làm việc hết sức nặng nhọc, chính vì vậy nên phong trào đấu tranh của công nhân cũng diễn ra mạnh mẽ. Công nhân Nhà máy xe lửa Dĩ An cũng như giai cấp công nhân trong cả nước chính là sản phẩm của công cuộc khai thác thuộc địa lần thứ nhất của Pháp ở Đông Dương. Chính sự áp bức, bóc lột của thực dân Pháp là nguyên nhân dẫn đến các phong trào đấu tranh của công nhân chống Pháp trên phạm vi cả nước.

Công nhân Nhà máy xe lửa Dĩ An đã nổi dậy đấu tranh dưới sự lãnh đạo của chi bộ dự bị đặc biệt Đề pô xe lửa Dĩ An – chi bộ Đảng đầu tiên của tỉnh Bình Dương và cả Nam Bộ. Chi bộ thành lập vào tháng 1 năm 1930, do đồng chí Nguyễn Đức Thiệu làm Bí thư. Chi bộ giữ vai trò đặc biệt quan trọng trong việc tổ chức, tập hợp, giác ngộ về ý thức giai cấp và lãnh đạo công nhân đứng dậy đấu tranh.

Hòa chung vào không khí cách mạng đang dâng cao lên trong cả nước sau khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời (3/2/1930), phong trào đấu tranh của công nhân trong cả nước đã có sự chuyển biến về chất từ tự phát sang tự giác, các cuộc đấu tranh của công nhân diễn ra mạnh mẽ, đồng loạt trong cả nước, nêu cao các khẩu hiệu đòi tăng lương, giảm giờ làm, cải thiện đời sống, cao hơn là giành chính quyền trong cả nước. Các cuộc đấu tranh đã khiến thực dân Pháp cũng hoang mang và tìm cách đối phó. Đặc biệt hơn cả là cuộc bãi công nổ ra sau đó vào ngày 12/7/1937, toàn bộ công nhân nhà máy đồng loạt nổi dậy bãi công được sự ủng hộ rất lớn của nhân dân địa phương và cũng gây ảnh hưởng nhất định tới phong trào công nhân ở Nam Kỳ. Cuộc bãi công này kéo dài hơn 1 tháng thì bị dập tắt. Mặc dù thất bại nhưng phong trào đấu tranh của công nhân Nhà máy xe lửa Dĩ An đã gây được những tiếng vang nhất định trong phong trào công nhân cả nước, gây cho thực dân Pháp nhiều thiệt hại.

Trong Cách mạng Tháng Tám 1945, công nhân nhà máy xe lửa Dĩ An đã đồng loạt nổi dậy làm chủ nhà máy, thành lập ban tự quản để quản lý máy móc tài sản và tình hình an ninh trật tự trong nhà máy; tham gia sản xuất phục vụ ngành đường sắt; rèn vũ khí để tự trang bị cho mình và cung cấp cho lực lượng vũ trang địa phương; tháo gỡ, vận chuyển máy móc đi nơi khác cất giấu để lập xưởng quân giới; tổ chức hậu cần, vận động quyên góp lương thực, thực phẩm, thuốc men, tiền bạc để tiếp tế cho mặt trận.

Trong giai đoạn thực dân Pháp quay lại xâm lược nước ta lần thứ hai và trong thời kỳ kháng chiến chống đế quốc Mỹ, dưới sự lãnh đạo của Chi bộ Đảng, phong trào đấu tranh của công nhân Đề pô xe lửa Dĩ An liên tục nổ ra với hình thức ngày càng đa dạng, tạo được tiếng vang lớn trong ngành, được hàng ngàn công nhân các nơi hưởng ứng, gây ra tổn thất lớn cho kẻ thù. Sau năm 1975, nhà máy thuộc quyền quản lý của nhà nước, được cổ phần hóa và có những đóng góp quan trọng trong việc sản xuất, bảo trì và sửa chữa toa xe, cùng các trang thiết bị, dịch vụ cho các công ty vận tải đường sắt trong nước.

Trong thời kỳ đổi mới và cho đến nay, với tinh thần tự lực, tự cường, nhà máy xe lửa Dĩ An đã tổ chức lại sản xuất, không ngừng đổi mới khoa học kỹ thuật và công nghệ đáp ứng yêu cầu vận tải đường sắt. Những thành tích của nhà máy đã được ghi nhận bằng những phần thưởng xứng đáng của Nhà nước, đó là danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân vào năm 2005 và Huân chương Độc lập hạng ba vào năm 2008. Ngày 25/12/2012, Nhà máy xe lửa Dĩ An đã được UBND tỉnh công nhận là di tích cấp tỉnh.

Nếu có dịp đến với Dĩ An thì đây là địa điểm lịch sử quan trọng mà bạn không thể bỏ qua. Năm 2025 là đúng kỷ niệm 95 năm ngày thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam (3/2/1930 - 3/2/2025) nên khi đến tham quan nhà máy xe lửa Dĩ An sẽ mang lại cho mỗi người con của quê hương Bình Dương thêm sự tự hào, thêm tình yêu đối với quê hương, đất nước và thêm trân trọng những giá trị lịch sử, truyền thống đấu tranh chống ngoại xâm hào hùng của dân tộc. 

TTXTDL - Huỳnh Trần Huy