Chế tác ra đồ gốm là một trong những phát minh lớn của loài người trong thời tiền sử. Hầu như tất cả các dân tộc trên thế giới đều lần lượt làm ra được loại đồ dùng rất quan trọng này để đựng đồ ăn thức uống và sau đó từng bước cải tiến, sáng tạo thêm những loại hình mới. Từ công dụng ban đầu là đồ dùng trong bảo quản thực phẩm, đồ gốm ngày càng mở rộng sang các lĩnh vực như: xây dựng, tôn giáo, tín ngưỡng, đồ mỹ thuật, cho đến các ngành công nghiệp như: Điện, đồng hồ, chế tạo máy… Tuy có khác nhau về kiểu dáng, hoa văn ở từng dòng sản phẩm, song đồ gốm ngày càng hoàn thiện, phục vụ đắc lực cho con người, nâng cao chất lượng cuộc sống và điều thú vị là phần lớn các loại đồ gốm đã thực sự trở thành những di vật lịch sử, văn hoá hoặc tác phẩm nghệ thuật có giá trị.

Ở Bình Dương các hiện vật gốm đã được tìm thấy trong di chỉ khảo cổ Cù Lao Rùa có niên đại từ 3.500 năm – đến 3.000 năm cách ngày nay.

Theo chiều dài của lịch sử, ở mỗi giai đoạn nghề gốm và sản phẩm gốm đã mang trên mình những dấu ấn lịch sử, văn hóa, nghệ thuật và sự sáng tạo của đất và người Bình Dương.

Những năm 1930, sản phẩm gốm của Bình Dương đã đầy ắp những bến thuyền vận chuyển đi khắp nơi trong cả nước.

Ảnh: Những con thuyền chở gốm từ Thủ Dầu Một, Lái Thiêu đi các nơi.

Sản phẩm gốm đã có mặt trong mọi phương diện của cuộc sống: từ đôn gốm, bình gốm trang trí trong những ngôi nhà giàu có cho đến bữa cơm gia đình người Việt hay trong những cuộc “đối ẩm” thanh tao….

Từ điều kiện tự nhiên ưu đãi về nguyên liệu cộng với tinh thần chịu thương chịu khó không ngừng sáng tạo, Bình Dương đã sớm sở hữu những làng gốm nổi tiếng như: Tân Phước Khánh, Lái Thiêu, Chánh Nghĩa.

Làng nghề gốm Tân Phước Khánh (Tân Khánh) có vị trí gần vùng mỏ đất sét, rừng rậm nhiều củi thuận lợi cho việc làm lò gốm. Vào năm 1867, miếu Bà Thiên Hậu Thánh Mẫu (Chùa Bà) được xây dựng, trong số đồ cúng ngày khánh thành “Chùa Bà” có cái lư hương và bình cắm hoa bằng gốm. Trên chiếc bình cắm hoa vẽ hình bát tiên, còn có ghi chữ Hán tự Tân Khánh Thôn. Điều này chứng tỏ rằng lò gốm ở Tân Khánh đã xuất hiện trước khi ngôi Chùa Bà được xây dựng.

Làng nghề gốm Lái Thiêu: Nghề gốm du nhập vào Lái Thiêu do những người Hoa theo chân các đoàn thuyền buôn vào, hoặc đi qua bằng đường bộ từ Móng Cái sang vùng Gia Định lập nghiệp. Trong số lưu dân người Hoa đó có người vốn là thợ lò gốm, nhận thấy vùng Lái Thiêu thuận lợi cho việc sản xuất gốm nên họ định cư và mở lò sản xuất gốm. Trong một số hiệu lò nổi tiếng từ xưa tới ngày nay có chủ lò Kiến Xuân. Theo ông Vương Thế Hùng cho biết: lò gốm của ông được truyền nối từ đời ông cố nội tên Vương Tổ từ Phước Kiến sang đây lập nghiệp đến nay đã trải qua trên 140 năm.

Làng nghề gốm Chánh Nghĩa (gốm Bà Lụa): Làng gốm Bà Lụa thuộc Phú Cường, huyện Tân Bình (dưới triều Nguyễn). Dưới thời Pháp thuộc làng gốm này thuộc làng Phú Cường, tỉnh Thủ Dầu Một.

Vào khoảng những năm 1840 – 1850, có ba lò gốm xuất hiện đầu tiên ở đất Thủ Dầu Một, sau đó nghề gốm dần định hình và phát triển thành làng nghề đông đúc cho đến ngày nay.

Một trong ba lò gốm đầu tiên xuất hiện đó là: lò Vương Lương mà dân gian thường gọi là lò “Ông Tía”. Ông tía là tên của một con rạch nằm cạnh lò gốm, lò được xây trên ngọn đồi thấp bên cạnh Rạch Vàm ông Tía rất thuận tiện cho việc vận chuyển sản phẩm ra sông Sài Gòn.

Ba làng nghề gốm ở Bình Dương có một nét chung là cùng xuất hiện vào khoảng giữa thế 19, chủ nhân cùng là những lưu dân người Hoa từ miền duyên hải Trung Hoa sang Việt Nam định cư, sinh sống (hiện nay cũng có khoảng vài chục lò gốm có chủ là người Việt, nhưng đa số chủ lò gốm vẫn là người Việt gốc Hoa).

Xuất phát từ nguồn gốc của các chủ nhân lò gốm đến Bình Dương từ các địa phương khác nhau, từ các tộc người khác nhau nên đã hình thành các trường phái gốm sứ khác nhau:

Trường phái Quảng (đa số chủ lò gốc ở Quảng Đông): nét nổi bật của trường phái này là sử dụng men có nhiều màu sắc, hoa văn trang trí trên sản phẩm đẹp, cách điệu và trang nhã. Sản phẩm làm ra gồm có các loại tượng trang trí, các loại chậu hoa, đôn voi…

Trường phái Triều Châu (chủ lò gốc Triều Châu đa số là người Hẹ): trường phái này thường sử dụng men màu xanh trắng, có nét vẽ đa dạng phong phú, hoa văn bình dị, các cảnh sơn thủy hữu tình, hình ảnh các con vật như: rồng, gà, cá hoặc cây tre, tùng, bách có tính nghệ thuật gợi cảm. Sản phẩm làm ra đa số là đồ gia dụng phục vụ cho nhu cầu trong đời sống con người hàng ngày như: chén, dĩa, tô, tộ, các loại bình cắm hoa..

Trường phái Phúc Kiến (chủ nhân có gốc Phước Kiến): sản phẩm đa số sử dụng men màu nâu đen, da lươn, hoa văn trang trí đơn giản, cách tạo hình sản phẩm đa dạng, dáng đẹp, sinh động. Các sản phẩm tiêu biểu cho trường phái này như: Ché đựng rượu, lu, vại chứa nước, các đồ dùng nhỏ như hủ, chậu.v.v…

Trong những năm 1950, 1960, Bình Dương nổi tiếng với thương hiệu Thành Lễ mang phong cách mỹ thuật hiện đại đậm chất văn hóa Việt tiệm cận nghệ thuật toàn cầu. Và, đã chinh phục được những thị trường khó tính như: Pháp, Mỹ, Đức…sự sáng tạo và đột phá của phong cách Thành Lễ đã giúp gốm sứ Bình Dương vươn mình ra thế giới.

Ảnh: Ông Nguyễn Thành Lễ giới thiệu gốm cho quan chức và khách tham quan xưởng sản xuất; Sản phẩm gốm của thương hiệu sản xuất gốm Thành Lễ.

Vào cuối thế kỷ XX và đầu thế kỷ XXI, gốm sứ Bình Dương bước vào thời kỳ công nghiệp hiện đại, đổi mới công nghệ - kỹ thuật, mở rộng thị trường tiêu thụ quốc tế, nổi bật là gốm sứ Minh Long đại điện cho dòng sản phẩm gốm sứ mỹ nghệ cao cấp được người tiêu dùng trong và ngoài nước đặc biệt yêu thích.  

Ngày nay các trường phái gốm sứ hầu như không còn có sự phân định rõ ràng như trước kia, bởi lý do có sự phát triển về công nghệ, thị trường yêu cầu, nên các trường phái đã có sự pha rộn, xâm nhập lẫn nhau. Theo nhu cầu của thị trường, các nghệ nhân gốm đã liên tục cải tiến mẫu mã đổi mới công nghệ. Đi đầu trong việc đổi mới này, có thể kể đến  thương hiệu gốm sứ Minh Long, Cường Phát, Nam Việt. v.v…

                                           Trung tâm Xúc tiến Du lịch