Thành phố Tân Uyên (cũ) là một vùng đất nổi tiếng với nhiều di tích lịch sử, văn hóa trong đó có các ngôi đình cổ. Đình Tân Trạch là một trong những ngôi đình tiêu biểu đó. Đình Tân Trạch tọa lạc trên đường chính liên xã thuộc cù lao Bạch Đằng, xã Bạch Đằng, thành phố Tân Uyên, tỉnh Bình Dương. Sau 1/7/2025, đình có địa chỉ mới ở phường Tân Uyên, TP. HCM. 

Đình toạ lạc tại một khu đất tương đối bằng phẳng, có tổng diện tích 2380.1m2, xung quanh là cây trái xanh tươi tạo nên một khung cảnh đầy uy nghi và khoáng đãng, yên lành. Đình Tân Trạch được Uỷ ban nhân dân tỉnh Bình Dương (cũ) xếp hạng là di tích Lịch sử – Văn hóa cấp tỉnh theo quyết định số 4726/QĐ-UBND ngày 30/10/2007.

Về lịch sử, đình Tân Trạch là ngôi đình được nhân dân cù lao Bạch Đằng lập nên thờ Thần hoàng bổn cảnh, những vị tiền hiền khai quốc, hậu hiền khai cơ của địa phương. Đình được xây dựng vào năm Giáp Dần (1854) tính đến nay đã gần 200 năm. Đình Tân Trạch cũng trải qua nhiều thăng trầm của lịch sử và thời gian. Trong thời Pháp thuộc đến năm 1945, ngôi đình bị Pháp chiếm cứ làm nơi đóng đồn để thực hiện đàn áp khủng bố nhân dân. Khoảng năm 1949 – 1950, thực dân Pháp lấy đình làm nơi đóng quân. Tại đây, để đàn áp phong trào đấu tranh của nhân dân, chúng đã bắt bớ, giết hại nhiều người dân. Nơi đây có hơn 90 người dân vô tội đã bị chúng sát hại và thả trôi sông. Sau năm 1954, dân vệ của chính quyền Ngô Đình Diệm lại đến đóng quân tại đình cho đến năm 1958 mới trả lại cho dân làng. Từ đó, nhân dân trong làng mới có điều kiện khôi phục lại các nghi lễ cúng đình và duy trì cho đến ngày nay. Đình không chỉ là nơi những người dân thực hành tín ngưỡng thờ Thành hoàng, cầu xin cuộc sống an lành, bình yên, mà còn là nơi che chở cho những cán bộ cách mạng về hoạt động tại làng trong cuộc kháng chiến chống Mỹ. Khoảng đầu những năm 1960, các cán bộ cách mạng về hoạt động tại làng đã đến đình đào hầm làm nơi trú ẩn.

Năm 2003, toàn bộ ngôi đình lại được nhân dân sửa chữa tu bổ một lần nữa tương đối hoàn chỉnh. Cho đến nay, Ban nghi lễ đình cùng nhân dân trong làng vẫn ra sức bảo quản và giữ gìn đình. Hàng năm, tại đình diễn ra lễ cúng Kỳ Yên vào ngày Rằm tháng Giêng (15/1Âl), ngày 25 tháng Chạp cúng xếp ấn, ngày 14/4 ÂL cúng tống phong, ngày 27/7 (Dương lịch) cúng ngày thương binh liệt sĩ, ngày Rằm tháng Bảy (15/7 ÂL) cúng khai sơn.

Về kiến trúc, đình Tân Trạch được xây dựng theo kiến trúc kiểu chữ Đinh, đình hai nóc, mái lợp ngói âm dương với toàn bộ khung sườn từ kèo, cột, xuyên trính đều được làm bằng gỗ quý của đất rừng Bình Dương, gồm 54 cột, mỗi trụ cột có đường kính từ 40 cm - 50 cm. Trong quá trình tồn tại, vì sự hủy hoại của tự nhiên và chiến tranh nên 22 cây cột ở phía ngoài đã bị hư hỏng nặng. Năm 1966, đình được trùng tu sửa chữa lại và 22 cây bột bên ngoài được thay thế bằng cột bê tông, toàn bộ rui mè làm bằng sắt, mái lợp ngói Tây (thay vì lợp ngói âm dương), nền lót gạch tàu. Trước sân đình là một khuôn viên rộng và bằng phẳng, ở giữa là trụ cắm cột cờ.

Từ cổng chính đi vào, phía bên trái là miếu thờ Sơn quân (Thần Cọp) xây bằng bê tông, có chiều cao 0,8m, rộng 1m, dài 1,2m. Kế đến là miếu thờ Cửu Thiên Huyền Nữ, được xây theo kiểu nhà một nóc hai mái có chiều cao 2,5m, lợp ngói tây, trước là bàn thờ xây gắn liền với bức tường hậu, trên bức tường có khắc hai chữ Hán “Cửu Thiên”, nền chữ sơn màu đỏ. Đối diện với bàn thờ Sơn Quân và bàn thờ Cửu Thiên là bàn thờ Thần Nông và bàn thờ Ngũ Hành Nương Nương với 2 chữ đề “Ngũ Hành” được khắc lên tường, nền chữ màu đỏ. Đối diện với mặt trước của đình là bức bình phong xây bằng bê tông, với đề tài trang trí vẽ cảnh sơn thuỷ làm tăng thêm vẽ đẹp cho ngôi đình và càng tôn thêm vẻ uy nghiêm của một ngôi đình. Bước vào trong đình, ở giữa là hương áng thờ vị chánh thần xây bằng bê tông, lót gạch men, với khung trang thờ khắc hoạ lên tường, trên đề chữ “Thần” khắc chìm, sơn son thiếp vàng trên nền màu đỏ. Trên bàn thờ có bộ lư hương, chân đèn bằng đồng. Trước bàn thờ có cặp Hạc đứng trên lưng Rùa bằng xi măng. Hai bên là áng thờ Tiền hiền, Hậu hiền cùng Tả ban, Hữu ban. Kế đến là bàn thờ Hội đồng nội được xây bằng gạch, mặt bàn lót gạch men xanh trắng, trang trí đề tài hoa lá…. Trên bàn thờ có một chò để chưng trái cây, một lư hương bằng gốm, men màu xanh trắng với hoa văn long - phụng. Qua khỏi bàn thờ Hội đồng nội là bàn thờ của các Ban hội, ban Cúng tế cũng được xây bằng gạch, phía trước được trang trí hình Sơn Lâm Mảnh Hổ, trên bàn là một bộ lư hương bằng gốm men xanh trắng. Ở hai góc của phần tiền sảnh là hai bàn thờ để thờ những vong linh liệt sĩ, phía trên tường có ghi danh sách các liệt sĩ của xã Bạch Đằng.

Đình Tân Trạch không chỉ là một di tích lịch sử văn hóa có ý nghĩa quan trọng trong việc hình thành hệ thống làng xã đối vời vùng đất cù lao Bạch Đằng, tỉnh Bình Dương (cũ) mà còn là một điểm du lịch, tham quan hấp dẫn để người dân, du khách tìm về những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc, thêm trân trọng lịch sử và thể hiện sự biết ơn đối với những bậc tiền nhân. 

PXTDL - Huỳnh Trần Huy