Cây măng cụt được trồng lâu đời và rất nổi tiếng ở miệt vườn Lái Thiêu, Bình Dương.

Nhiều tác giả cho rằng: “măng cụt là loại trái cây xứ Thủ Dầu Một, xứ Lái Thiêu, do các cha đạo Gia Tô đem giống về có thuyết nói là từ Bá Đa Lộc hoặc linh mục Tabert”⁽⁷⁾. Nhà văn Nam Bộ Sơn Nam cũng tán đồng ý kiến trên, đã dẫn thêm cứ liệu: “Theo Melleret, cây măng cụt đầu tiên từ Mã Lai đưa đến Nam Bộ trồng ở Lái Thiêu và tại nhà thờ họ đạo Lái Thiêu”. Có người đã khẳng định: “Tới vườn cây trái Lái Thiêu, chưa ăn Măng cụt, cũng tức là chưa hiểu biết thế nào là hương vị trái cây Lái Thiêu, bởi Măng cụt ở đây ngoài sản lượng cao, còn có một hương vị thơm ngon đặc biệt mà măng cụt nơi khác không thể nào có được. Hiện tại, Lái Thiêu được xem là vùng có diện tích trồng măng lớn nhất Đông Nam Á”.

Về xuất xứ trái măng cụt đã được nhắc đến trong sách “Đại Nam nhất thống chí” dưới tên gọi là trái “Thổ Lý” ghi ở mục “thổ sản” của huyện Bình An tức vùng đất Thủ Dầu Một – Bình Dương sau này. Trước đó khoảng ba bốn chục năm, Vua Minh Mạng (1820 – 1840) từng biết đến trái măng cụt và đã gọi tên là “Giáng Châu tử” .

Đã có nhiều người đánh giá về chất lượng trái măng cụt Lái Thiêu, trong đó phải kể đến Salan – viên tướng Pháp đã sống ở Việt Nam gần 30 năm (1924-1953). Ông là người khá sành món ăn của Việt Nam – Đông Dương, đã hết lời tán thưởng trái măng cụt của Nam Bộ: “Trái măng cụt nổi tiếng ngon ở phần múi cơm màu trắng bên trong, với người sành ăn, đó là loại trái cây tuyệt diệu nhất ở Viễn Đông (Nguyên văn: Mangustans si rerommés, à la pulpre blanche et savoureuse, le meilleur fruit de l’Extrême Orient pour les connaisseurs).

Tên “Măng cụt” có lẽ là âm Việt đọc từ các chữ Pháp là mangoustan (trái măng cụt – tiếng Anh là Mangosteen) và Mangoustanier (cây măng cụt). Người Hoa gọi măng cụt là “Sơn trúc tử” hay “mã cật”. Sau này người Huế cũng gọi trái Măng cụt là trái “Giáng Châu” – tên vua Minh Mạng đã đặt.

Được biết từ lâu cây măng cụt ở Nam kỳ đã được trồng nhiều ở Huế và cây cũng say trái, chất lượng khá ngon. Đặc biệt trái măng cụt ở Huế lại ra nghịch mùa với mùa măng trong Nam. “Thiết nghĩ cây măng cụt sống trên đất Kim Long (Huế) phải có từ lâu (…) cũng phải từ thời Gia Long lên ngôi, nhận sản vật hai miền cung tiến ra kinh đô. Bởi tương truyền giống măng cụt do bà Từ Dũ đem từ trong Nam ra”.

Năm 2022, món gỏi gà măng cụt được công nhận là món ăn đặc sản của vùng đất Bình Dương và nhanh chóng trở dành món ăn trứ danh của vùng đất này.

Ngày nay, Bình Dương đang trong quá trình đô thị hóa, Vườn cây ăn trái Lái Thiêu cũng không nằm ngoài quỹ đạo đó nên ít nhiều đã bị ảnh hưởng đến không gian sinh tồn của vườn cây. Để bảo tồn và phát huy những giá trị, nét đẹp văn hóa, thành tố đặc sản – “thương hiệu” của vườn cây trái Lái Thiêu, từ năm 2013 đến nay, tỉnh Bình Dương tổ chức Lễ hội “Lái Thiêu – Mùa trái chín”. Đây là dịp để chủ nhà vườn từ các huyện, thị trong tỉnh trưng bày và giới thiệu những loại trái cây đặc sản của địa phương. Đến với lễ hội, khách thập phương bên cạnh việc được thưởng thức những loại trái cây đặc sản của Lái Thiêu như: Măng Cụt, Sầu Riêng…còn được thưởng thức hương vị ẩm thực mang “đậm chất” Bình Dương. Và, có lẽ thích thú hơn cả đối với các em nhỏ là những trò chơi dân gian liên quan đến các tuồng tích về một số loại trái cây đặc sản của vùng Lái Thiêu. Lễ hội “Lái Thiêu – Mùa trái chín” thu hút hàng chục ngàn lượt khách tham quan và thưởng thức. Hoạt động góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của vườn cây. Và là một điểm du lịch sinh thái hấp dẫn dành cho khách thập phương khi đến với vùng đất miền Đông Nam bộ này.

Hồ Minh Thiện (TTXTDL,TM&PTCN)