Bình Dương từ lâu được xem như là “cái nôi của nghề thủ công mỹ nghệ Nam bộ”, mang đậm sắc thái biểu trưng cho văn hóa làng nghề truyền thống ở phía Nam cũng như của cả đất nước.

Theo sách Gia Định Thành thông chí cho biết: “ngay từ đầu thế kỷ XVIII, quanh trấn Gia Định từ phủ Tân Bình trở dài lên Bình An đến Trấn Biên, dân nhiều người khéo tay giỏi nghề. Họ chuyên làm đồ quý hiếm: khắc ngà voi, sừng tê giác, vẽ trên gỗ… trong đó nổi tiếng hơn hẵn là làm đồ gốm: lu, hũ, khạp…”. Và ai cũng biết các vùng đất mang tên Tân Bình, Bình An, Trấn Biên được Trịnh Hoài Đức nhắc đến trên đây nay là đất Sài Gòn (TP.Hồ Chí Minh); Bình Dương, Biên Hòa. Chính các nghề làm ra những đồ vật “quý hiếm”, cùng những người thợ “khéo tay giỏi nghề” thời đó là những hạt nhân, những yếu tố khởi đầu hình thành nên những nghề, làng nghề thủ công truyền thống nổi tiếng cùng những lớp thợ, nghệ nhân tài hoa làm rạng danh cho đất Thủ Dầu Một – Bình Dương hôm nay…

Trên đất Bình Dương hiện nay có ba làng nghề sản xuất gốm sứ khá tập trung là: Tân Phước Khánh (Tân Uyên), Lái Thiêu (Thuận An) và Chánh Nghĩa (Thủ Dầu Một). Với 311 cơ sở sản suất, mỗi năm làm ra khoảng trên 70 triệu sản phẩm, đa số chủ nhân các lò sản xuất gốm sứ là người Việt gốc Hoa.

Không gian Festival gốm 2010 tại Bình Dương 

Trong Niên giám, địa chí Thủ Dầu Một do thực dân Pháp để lại có ghi rằng: “Cuối thế 19, đầu thế kỷ 20 ở Thủ Dầu Một còn có mỏ cao lanh, 10 lò gốm và nhiều mỏ đá”. Điều đó đã chứng minh thời gian ra đời và phát triển các làng nghề gốm ở Bình Dương vào cuối thế kỷ 19. Bên cạnh đó, một vài sự kiện liên quan có thể đã gắn liền với sự hình thành và phát triển các làng nghề gốm ở Bình Dương, có thể nêu ra như sau:

Làng nghề gốm Tân Phước Khánh (xưa thường gọi Tân Khánh) có vị trí gần vùng mỏ đất sét, rừng rậm nhiều củi thuận lợi cho việc làm lò gốm. Vào năm 1867, miếu Bà Thiên Hậu Thánh Mẫu (thường gọi là Chùa Bà) được xây dựng, trong số đồ cúng nhân ngày khánh thành “Chùa Bà” có cái lư hương và bình cắm hoa bằng gốm. Trên chiếc bình cắm hoa vẽ hình bát tiên, còn có ghi chữ Hán tự Tân Khánh Thôn. Điều này chứng tỏ rằng lò gốm ở Tân Khánh đã xuất hiện trước khi ngôi Chùa Bà được xây dựng.

Làng nghề gốm Lái Thiêu: Theo nhà văn, nhà nghiên cứu Sơn Nam và qua ý kiến của một số nghệ nhân gốm sứ thì nghề gốm du nhập vào Lái Thiêu do những người Hoa theo chân các đoàn thuyền buôn vào, hoặc đi qua bằng đường bộ từ Móng Cái sang vùng Gia Định lập nghiệp. Trong số lưu dân người Hoa đó có người vốn là thợ lò gốm, thấy vùng Lái Thiêu thuận lợi cho việc sản xuất gốm nên họ định cư và mở lò sản xuất gốm. Trong một số hiệu lò nổi tiếng từ xưa tới ngày nay có chủ lò Kiến Xuân. Theo ông Vương Thế Hùng cho biết: lò gốm của ông được truyền nối từ đời ông cố nội tên Vương Tổ từ Phước Kiến sang đây lập nghiệp đến nay đã trải qua trên 140 năm.

Làng nghề gốm Chánh Nghĩa:  (xưa thường gọi là làng gốm Bà Lụa). Làng gốm Bà Lụa thuộc Phú Cường, huyện Tân Bình (dưới triều Nguyễn). Dưới thời Pháp thuộc làng gốm này thuộc làng Phú Cường, tỉnh Thủ Dầu Một. Chính ở giai đoạn này đã xuất hiện câu ca dao mà nhiều người Bình Dương đều biết:

“Chiều chiều mượn ngựa ông đô

Mượn ba chú lính đưa cô tôi về

Đưa về chợ Thủ bán hủ bán ve

Bán bộ đồ chè, bán cối đâm tiêu.”

Căn cứ vào các chứng tích cụ thể còn lại ở làng gốm Chánh Nghĩa: thì vào khoảng những năm 1840 – 1850, có ba lò gốm xuất hiện đầu tiên ở đất này, sau đó nghề gốm dần định hình và phát triển thành làng nghề đông đúc cho đến ngày nay.

Một trong ba lò gốm đầu tiên xuất hiện đó là: lò Vương Lương mà dân gian thường gọi là lò “Ông Tía”. Ông tía là tên của một con rạch nằm cạnh lò gốm, lò được xây trên ngọn đồi thấp bên cạnh Rạch Vàm ông Tía rất thuận tiện cho việc vận chuyển sản phẩm ra sông Sài Gòn.

Ba làng nghề gốm ở Bình Dương có một nét chung là cùng xuất hiện vào khoảng giữa thế 19, chủ nhân cùng là những lưu dân người Hoa từ miền duyên hải Trung Hoa sang Việt Nam định cư, sinh sống (hiện nay cũng có khoảng vài chục lò gốm có chủ là người Việt, nhưng đa số chủ lò gốm vẫn là người Việt gốc Hoa).

Xuất phát từ nguồn gốc của các chủ nhân lò gốm đến Bình Dương từ các địa phương khác nhau, từ các tộc người khác nhau nên từ khi hình thành các làng nghề gốm người ta thường phân ra có ba trường phái gốm sứ như sau:

Trường phái Quảng (đa số chủ lò gốc ở Quảng Đông): nét nổi bật của trường phái này là việc sử dụng men có nhiều màu sắc, hoa văn trang trí trên sản phẩm đẹp, cách điệu và trang nhã. Sản phẩm làm ra gồm có các loại tượng trang trí, các loại chậu hoa, đôn voi…

Trường phái Triều Châu (chủ lò gốc Triều Châu đa số là người Hẹ): trường phái này thường sử dụng men màu xanh trắng, có nét vẽ đa dạng phong phú, hoa văn bình dị, các cảnh sơn thủy hữu tình, hình ảnh các con vật như: rồng, gà, cá hoặc cây tre, tùng, bách có tính nghệ thuật gợi cảm. Sản phẩm làm ra đa số là đồ gia dụng phục vụ cho nhu cầu trong đời sống con người hàng ngày như: chén, dĩa, tô, tộ, các loại bình cắm hoa..

Trường phái Phúc Kiến (chủ nhân có gốc Phước Kiến): sản phẩm đa số sử dụng men màu nâu đen, da lươn, hoa văn trang trí đơn giản, cách tạo hình sản phẩm đa dạng, dáng đẹp, sinh động. Các sản phẩm tiêu biểu cho trường phái này như : Ché đựng rượu, lu, vại chứa nước, các đồ dùng nhỏ như hủ, chậu.v.v…

Ngày nay các trường phái gốm sứ hầu như không còn có sự phân định rõ ràng như trước kia, bởi lý do có sự phát triển về công nghệ, thị trường yêu cầu, nên các trường phái đã có sự pha rộn, xâm nhập lẫn nhau. Các chủ cơ sở sản xuất nếu muốn tồn tại và phát triển, họ phải liên tục cải tiến mẫu mã đổi mới công nghệ, sản phẩm cạnh tranh, gắn với những mặt hàng nổi tiếng của Nhật Bản, Châu Âu là thương hiệu gốm sứ Minh Long, Cường Phát, Nam Việt. v.v…

Trong tiến trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa nền kinh tế tỉnh Bình Dương, việc quy hoạch lại làng nghề, thành lập các trung tâm đào tạo nghiên cứu và ứng dụng phục vụ cho ngành gốm sứ, bảo tồn các lò gốm cổ cũng như thành lập bảo tàng gốm sứ tại Bình Dương cũng cần được triển khai sưu tầm, trưng bày, giới thiệu những sản phẩm tiêu biểu của các dong gốm sứ Bình Dương qua các thời kỳ, giới thiệu được những nét độc đáo của từng dòng gốm sứ, tổ chức các cuộc trình diễn, hội thảo chuyên đề, tổ chức lễ hội, có như vậy mới phát triển và bảo tồn được ngành nghề truyền thống, gìn giữ được sắc thái riêng của Bình Dương, thu hút được sự quan tâm cuả khách du lịch trong và ngoài nước đến Bình Dương – đất lành chim đậu./.

                                                              Hồ Minh Thiện (TTXTTM,DL&PTCN)