Ngôi nhà được xây dựng khoảng cuối thế kỷ XIX, có diện tích là 500m², theo lối kiến trúc chữ Đinh (丁), mái lợp ngói âm dương dày, thật kín, tạo sự mát mẽ về mùa hè và ấm áp khi mùa mưa tới. Mái trước có độ chúi thấp cách nền nhà 1,8m, hành lang có chiều rộng 1,2m với hàng cột gồm có 11 cây, chiều cao 1,8m được đúc rất kiên cố, mỗi cột được kê trên một tảng đá đục tròn cao 30cm, cửa ra vào có chiều cao 1,7m.

Bên trong nhà về kết cấu chịu lực có 36 cột lớn bằng gỗ, được làm từ những loại gỗ quý trong vùng, mặt gỗ trải qua thời gian dài vẫn bóng láng, kỹ thuật làm ở hai đầu cột hơi thu nhỏ, bụng phình to ra tạo dáng đẹp và rất vững chắc, thể hiện sự bề thế, kiên cố cho ngôi nhà. Trên đầu kèo với những nét hoa văn được chạm trổ công phu và tinh xảo. Ngoài ra còn có những bao lam, hoành phi, liễn, đại tự, khánh thờ trang trí hoa văn cách điệu, chủ đề: Long, Lân, Quy, Phụng, Nai, Điểu, Nho, Sóc,… đã tạo nên những nét văn hoá nghệ thuật độc đáo, qua đôi bàn tay nghệ nhân thủ công chạm khắc tài hoa, mang đậm phong cách Việt Nam trên đất Bình Dương thời bấy giờ.

          Theo ông Đỗ Cao Thứa (Bảy Quý) sinh năm 1917, là chủ nhân ngôi nhà cho biết: Cha của ông xây dựng ngôi nhà này phải mất 3 năm, thuê mướn thợ Bắc và đội ngũ “thợ Thủ” xây dựng, ông không biết rõ năm cất nhà, chỉ biết từ nhỏ sinh ra đã có ngôi nhà này. Ông được nghe kể lại, đất đổ nền nhà được lấy từ ấp Bình Hoá (xã Thạnh Phước) vận chuyển về bằng xe bò đến bến đò thuộc xã Uyên Hưng, sau đó dùng ghe chở qua sông, rồi gánh đất về đổ lên đắp nền nhà, nền nhà cao hơn mặt đất 0,8m. Xung quanh nền được bao bọc bằng những thanh đá ong, có bề ngang 30cm rất kiên cố.

Nhà ông Đỗ Cao Thứa được thi công xây dựng và trang trí chạm trổ bởi các nhóm thợ mộc nổi tiếng khéo tay từ miền Bắc vào. Bên cạnh đó, còn có thợ mộc của “trường phái thợ Thủ” (Thủ Dầu Một) với tay nghề giỏi nức tiếng đã dần đảm trách vai trò chính yếu trong xây cất nhà và trang trí nội thất. Những thế hệ nghệ nhân “thợ Thủ” đã trải nghiệm tài nghệ của mình và lưu danh về kỹ thuật xây cất và nghệ thuật trang trí nội thất những ngôi nhà trên khắp Nam Bộ. Trong “Nam kỳ nhân vật phong tục diễn ca” Nguyễn Liên Phong đã nêu:

“Nhà khéo cất tốn bạc muôn
Tiếng đồn thợ Thủ ráp khuôn kỹ càng”

Những nghệ nhân nghề mộc khéo léo, tài giỏi của Bình Dương xưa đã để lại những tác phẩm nghệ thuật của mình trên các kèo đùi ếch, trên “lá dung” đầu kèo, bao lam, hoành phi, câu đối, bàn ghế, tủ thờ… được chạm, cẩn tinh xảo, làm nổi bật sắc gỗ mộc thanh cảnh, vàng óng, đỏ tươi và sắc mun ánh ngời bóng loáng của sơn ta, của xà cừ… Đặc biệt toàn bộ vách trước những căn nhà truyền thống ở Bình Dương thường được “thợ Thủ” chạm trổ tỉ mỉ tài hoa, tạo nên vẻ đẹp sinh động nhưng tôn nghiêm cho căn nhà. Từng khung vuông, khung chữ nhật của bức vách trước được chạm khắc nhiều đồ án hoa văn các mô típ điển hình như tứ linh, tứ quý, quả lựu, hoa mẫu đơn… Vách trước cũng thường chạm đôi “mắt cửa” hay biểu tượng của âm dương, nhật nguyệt và khung viền cửa trước (bao lam) thường chạm trổ kiểu đòn võng khéo léo.

Nhà ông Đỗ Cao Thứa được xây dựng trong một khu vườn cây ăn trái như: chôm chôm, mận,… đặc biệt là trái Bưởi – một loại trái cây đặc sản của đất cù lao Bạch Đằng. Bên ngoài sân có những chậu kiểng cổ bằng gốm trang trí mang đậm nét văn hóa vùng Nam Bộ, một hàng cây thần tài cao… Tạo cảnh quan đẹp, một màu xanh của cây trái sum suê, đón gió lành, mát mẽ quanh năm.

Nhà ông Đỗ Cao Thứa và những ngôi nhà cổ tại Bình Dương là dấu ấn thời kỳ phong kiến giai đoạn nửa cuối thế kỷ XIX – đầu thế kỷ XX. Hầu hết nhà cửa thời kỳ này còn tồn tại cho tới nay đều nhờ kỹ thuật xây dựng kiên cố với các loại danh mộc quý, chắc như lim, căm xe, cà chất… Khung sườn hầu hết sử dụng kỹ thuật lắp ghép tự nhiên (lắp mộng) chưa dùng đinh sắt. Các bức vách gỗ phía trước nhà hoặc vách ngăn giữa gian thờ tự với gian nhà trong, những cây kèo, hoành phi, câu đối, bao lam, bàn thờ, trang thờ, bình phong… đều được chạm trổ tinh xảo theo phong cách chạm lộng, chạm thủng, chạm chìm khéo léo. Ngôi nhà vừa là công trình kiến trúc tài hoa, vừa chứa đựng những tác phẩm điêu khắc phản ánh các giai đoạn của nền mỹ thuật Nam Bộ: giai đoạn sớm là chạm trổ trên gỗ mộc, toàn bộ chỉ để gỗ tự nhiên, giai đoạn muộn hơn là dùng sơn ta để sơn son thếp vàng hoặc cẩn ốc, khảm trai, sơn mài…

Ngôi nhà ông Đỗ Cao Thứa với tổng diện tích sử dụng là 6957.81m², tồn tại từ cuối thế kỷ XIX cho đến nay là một phần chứng tích ghi dấu sự phát triển về kinh tế, văn hóa và xã hội trên vùng đất cù lao màu mỡ – cù lao Bạch Đằng.

Nhà ông Đỗ Cao Thứa được Ủy ban nhân dân tỉnh Bình Dương quyết định xếp hạng là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp tỉnh theo quyế định số 3875/QĐ-UB, ngày 02/06/2004.

                                                                                                                                Hồ Minh Thiện (TTXTTMDL&PTCN)